Giải mã việc ứng dụng AI trong giảng dạy từ A đến Z cho giáo viên các cấp phổ thông và đại học

77

21/5/2025 (TinAI.vn) – AI đang mở ra những cơ hội đột phá cho các trường phổ thông đến giảng đường đại học, nhưng cũng đặt ra không ít thách thức cho các nhà giáo dục. Làm thế nào để giáo viên có thể hiểu đúng, dùng đủ và khai thác hiệu quả tiềm năng của AI nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy và khơi gợi sự sáng tạo của người học?

Bài viết này được truyền cảm hứng từ những trăn trở và nhu cầu thực tế của các nhà giáo dục trên toàn thế giới, ví dụ như những thảo luận sâu sắc tại Đại học Cornell về việc tích hợp AI vào môi trường học thuật. TinAI.vn mong muốn cung cấp một “cẩm nang Hỏi & Đáp” toàn diện, dễ hiểu, giúp giáo viên các cấp tự tin khám phá, áp dụng AI một cách hiệu quả, đồng thời đảm bảo vai trò trung tâm của người thầy và sự phát triển toàn diện của học sinh, sinh viên.

I. Bắt đầu với AI trong giảng dạy: Những bước đi đầu tiên

Hỏi: Tôi muốn bắt đầu tìm hiểu và sử dụng AI trong lớp học, tôi nên bắt đầu từ đâu? Có công cụ nào được gợi ý không?

Đáp: Việc bắt đầu hành trình khám phá AI trong giáo dục có thể rất thú vị. Dưới đây là một số gợi ý:

• Tìm hiểu các nền tảng AI phổ biến:

  • Chatbot AI tạo sinh: Các công cụ như Microsoft Copilot (thường được các tổ chức giáo dục lựa chọn vì tính bảo mật), ChatGPT của OpenAI, Claude của Anthropic, hay Gemini hay Google AI Studio của Google là những điểm khởi đầu tốt. Chúng có thể hỗ trợ soạn giáo án, tạo câu hỏi ôn tập, tóm tắt tài liệu, hoặc thậm chí là một “người bạn đồng hành” để thảo luận ý tưởng.

  • Công cụ AI chuyên ngành: Tùy thuộc vào môn học bạn giảng dạy, có thể có những công cụ AI được thiết kế riêng. Ví dụ, trong dạy ngôn ngữ có các app luyện phát âm sử dụng AI, trong dạy lập trình có các công cụ gợi ý sửa lỗi code và bây giờ bạn hoàn toàn có thể sử dụng Google AI Studio theo gợi ý từ Video “Cách dùng Stream của Google AI Studio để hỗ trợ công việc vô cùng hiệu quả” để học ngoại ngữ, xử lý nhiều việc khác…

• Lưu ý quan trọng khi chọn lựa công cụ:

  • Ưu tiên công cụ được tổ chức/trường học hỗ trợ: Nếu trường của bạn cung cấp quyền truy cập vào một nền tảng AI cụ thể (ví dụ: Microsoft Copilot thông qua tài khoản nhà trường), hãy ưu tiên sử dụng để đảm bảo dữ liệu của bạn và học sinh được bảo vệ tốt hơn.

  • Thận trọng với phần mềm bên thứ ba: Việc sử dụng các công cụ AI không do trường học cung cấp hoặc kiểm duyệt có thể đi kèm với những rủi ro về bảo mật dữ liệu cá nhân, quyền riêng tư, và thậm chí là các vấn đề về bản quyền.

  • Tìm hiểu chính sách của nhà trường/tổ chức: Luôn cập nhật và tuân thủ các quy định, hướng dẫn của nhà trường hoặc cơ quan quản lý giáo dục về việc sử dụng AI trong giảng dạy và học tập.

• Ví dụ thực tế:

  • Một giáo viên Ngữ văn có thể thử dùng ChatGPT để tạo ra các đề bài nghị luận xã hội mới lạ dựa trên các sự kiện thời sự.

  • Một giảng viên đại học có thể sử dụng Microsoft Copilot để tóm tắt các bài báo khoa học liên quan đến chuyên ngành, giúp tiết kiệm thời gian nghiên cứu.

  • Giáo viên Toán có thể khám phá các công cụ AI giúp tạo ra các dạng bài tập đa dạng với mức độ khó khác nhau.

II. Định hình việc sử dụng AI: Chính sách và phương pháp sư phạm

Hỏi: Nhà trường hoặc các tổ chức giáo dục có những quy định hay khuyến nghị nào về việc sử dụng AI trong lớp học không?

Đáp: Hiện tại, các chính sách cụ thể có thể khác nhau giữa các quốc gia và các cơ sở giáo dục. Tuy nhiên, xu hướng chung là khuyến khích việc sử dụng AI một cách có trách nhiệm và đạo đức.

• Tầm quan trọng của việc tham khảo hướng dẫn: Hãy chủ động tìm hiểu các văn bản hướng dẫn, khuyến nghị từ Bộ Giáo dục và Đào tạo, Sở Giáo dục và Đào tạo địa phương, hoặc các chính sách riêng được ban hành bởi nhà trường bạn đang công tác.

• Ví dụ về khuyến nghị chung: Nhiều tổ chức giáo dục (như Đại học Cornell được đề cập trong tài liệu tham khảo) nhấn mạnh các nguyên tắc như:

  • Đảm bảo tính toàn vẹn học thuật: Học sinh cần hiểu rõ ranh giới giữa việc sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ và việc gian lận học thuật.

  • Sử dụng có trách nhiệm: Khuyến khích tư duy phản biện về thông tin do AI cung cấp, nhận biết các thiên kiến tiềm ẩn.

  • Bảo vệ dữ liệu: Tuân thủ các quy định về quyền riêng tư và bảo mật thông tin.

Hỏi: Làm thế nào để xác định cách sử dụng AI phù hợp cho học sinh, cân bằng giữa việc nắm vững kiến thức nền tảng và phát triển kỹ năng AI?

Đáp: Đây là một trong những trăn trở lớn nhất của giáo viên. AI nên là một công cụ hỗ trợ, chứ không phải thay thế vai trò của người học trong việc tiếp thu kiến thức cốt lõi và rèn luyện tư duy phản biện.

• Nguyên tắc cốt lõi: AI không nên làm suy giảm khả năng tự học, tự nghiên cứu và sáng tạo của học sinh. Mục tiêu là trang bị cho các em kỹ năng sử dụng AI như một công cụ để nâng cao hiệu quả học tập và làm việc trong tương lai.

• Gợi ý phương pháp:

  • Xác định rõ mục tiêu học tập và kỹ năng cần đạt: Trước khi tích hợp AI, hãy xác định những kiến thức, kỹ năng nào là nền tảng, bắt buộc học sinh phải tự mình nắm vững.

  • Hình dung AI như một “trợ lý ảo” đa năng: AI có thể đóng vai trò là người cố vấn (đưa ra gợi ý), gia sư (giải thích khái niệm khó), công cụ mô phỏng (cho các thí nghiệm ảo), hoặc đối tác học tập (cùng brainstorm ý tưởng).

  • Tham khảo các mô hình sư phạm tích hợp AI: Nhiều trường đại học và tổ chức giáo dục đang nghiên cứu và chia sẻ các phương pháp sư phạm hiệu quả (ví dụ, dự án Sư phạm AI của Đại học Harvard hay công trình của Trung tâm Đổi mới Giảng dạy – CTI tại Cornell).

• Ví dụ thực tế:

  • Môn Văn (Phổ thông): Học sinh có thể sử dụng AI để brainstorm ý tưởng cho dàn ý bài văn, tìm kiếm thông tin liên quan đến tác giả, tác phẩm. Tuy nhiên, việc phân tích, cảm thụ và viết thành bài văn hoàn chỉnh phải do chính các em thực hiện.

  • Môn Lịch sử (Phổ thông): AI có thể giúp tạo ra các dòng thời gian tương tác, cung cấp bối cảnh lịch sử chi tiết. Nhưng học sinh vẫn cần tự mình phân tích nguyên nhân, kết quả, ý nghĩa của các sự kiện.

  • Môn học Kỹ thuật (Đại học): Sinh viên có thể dùng AI để mô phỏng hoạt động của một mạch điện tử trước khi lắp ráp thực tế, hoặc nhờ AI hỗ trợ gỡ lỗi (debug) trong một đoạn code đơn giản. Tuy nhiên, việc hiểu nguyên lý thiết kế và tự mình giải quyết các vấn đề phức tạp vẫn là yêu cầu cốt lõi.

Hỏi: Làm thế nào để truyền đạt rõ ràng cho học sinh về những gì được phép và không được phép khi sử dụng AI?

Đáp: Sự rõ ràng và minh bạch là chìa khóa.

• Xây dựng quy định cụ thể: Hãy đưa ra các quy định rõ ràng về việc sử dụng AI trong đề cương môn học, nội quy lớp học, hoặc hướng dẫn cho từng bài tập cụ thể. Nêu rõ công cụ nào được phép, mức độ sử dụng ra sao, và cách trích dẫn nguồn nếu có sử dụng nội dung do AI tạo ra.

• Thảo luận cởi mở: Dành thời gian để thảo luận với học sinh về những kỳ vọng, giới hạn, và các vấn đề đạo đức liên quan đến việc sử dụng AI. Giúp các em hiểu rằng mục tiêu là học hỏi và phát triển, không phải là tìm cách “qua mặt” thầy cô.

• Ví dụ về quy định:

  • “Trong bài tập này, các em được phép sử dụng công cụ [Tên công cụ AI] để tìm kiếm thông tin ban đầu và tóm tắt các nguồn tài liệu tham khảo. Tuy nhiên, phần phân tích, đánh giá và kết luận phải hoàn toàn do các em tự viết. Mọi thông tin, ý tưởng lấy từ AI phải được ghi chú rõ ràng là ‘Tham khảo từ [Tên công cụ AI], ngày [ngày tháng năm]’.”

  • “Việc nộp một sản phẩm do AI tạo ra hoàn toàn và nhận đó là của mình sẽ bị coi là vi phạm quy chế học thuật.”

III. Đánh giá bằng AI: Sự công bằng và hiệu quả

Hỏi: Làm thế nào để đánh giá các bài tập của học sinh khi có sự tham gia của AI?

Đáp: Đây là một thách thức, đòi hỏi sự thay đổi trong tư duy đánh giá.

• Chuyển trọng tâm đánh giá: Thay vì chỉ tập trung vào sản phẩm cuối cùng (bài luận, báo cáo), hãy chú trọng hơn đến quá trình học tập, nỗ lực nghiên cứu, khả năng tư duy phản biện và giải quyết vấn đề của học sinh.

• Thiết kế bài tập “kháng AI”: Ưu tiên các dạng bài tập yêu cầu tính sáng tạo cao, phân tích sâu, liên hệ thực tế, hoặc giải quyết các vấn_đề_mới_lạ, phức tạp mà AI hiện tại khó có thể thực hiện tốt một cách độc lập.

  • Ví dụ: Yêu cầu học sinh thực hiện một dự án nghiên cứu thực địa, phỏng vấn chuyên gia, hoặc thiết kế một giải pháp cho một vấn đề cụ thể trong cộng đồng.

• Yêu cầu học sinh “minh bạch hóa” việc sử dụng AI:

  • Yêu cầu học sinh ghi lại nhật ký quá trình sử dụng AI: Các câu lệnh (prompts) đã dùng, kết quả AI trả về, những thông tin nào được sử dụng và tại sao.

  • Yêu cầu trích dẫn rõ ràng bất kỳ nội dung nào do AI tạo ra.

  • Tổ chức các buổi trình bày, vấn đáp để học sinh giải thích về sản phẩm của mình, những quyết định đã đưa ra và vai trò của AI trong quá trình đó.

• Chia nhỏ dự án lớn: Thay vì một bài tập lớn cuối kỳ, hãy chia thành các giai đoạn nhỏ hơn, có đánh giá quá trình và phản hồi thường xuyên.

• Ví dụ thực tế:

  • Môn Sinh học (Phổ thông): Thay vì chỉ yêu cầu viết báo cáo về một loài động vật, giáo viên có thể yêu cầu học sinh thiết kế một “chiến dịch truyền thông” nâng cao nhận thức về bảo tồn loài đó, trong đó các em có thể dùng AI để hỗ trợ tạo poster, video ngắn, nhưng nội dung cốt lõi và ý tưởng phải do các em xây dựng và trình bày.

  • Đồ án tốt nghiệp (Đại học): Sinh viên có thể được phép sử dụng AI để phân tích một bộ dữ liệu lớn hoặc tạo mô hình ban đầu. Tuy nhiên, phần diễn giải kết quả, đánh giá hạn chế của mô hình và đề xuất hướng phát triển phải thể hiện rõ năng lực của sinh viên.

IV. AI thử nghiệm và những chân trời mới

Hỏi: Hiện nay có những công cụ AI “thử nghiệm” do sinh viên hoặc các nhóm nghiên cứu phát triển, thường được tùy chỉnh cho các khóa học cụ thể. Có nên cân nhắc triển khai chúng không? Lợi ích và rủi ro là gì?

Đáp: Các công cụ AI thử nghiệm, đặc biệt là những công cụ được phát triển trong môi trường học thuật, mang lại những cơ hội thú vị nhưng cũng đi kèm với những cân nhắc quan trọng.

• Lợi ích tiềm năng:

  • Tính tùy chỉnh cao: Các bot AI này có thể được “huấn luyện” bằng chính tài liệu khóa học (slide bài giảng, giáo trình, bài đọc), giúp chúng trả lời câu hỏi hoặc giải thích các khái niệm một cách chính xác và phù hợp với nội dung giảng dạy.

  • Giáo viên đồng thiết kế: Giảng viên có thể tham gia vào quá trình phát triển, điều chỉnh công cụ để phù hợp nhất với nhu cầu của lớp học và mục tiêu sư phạm.

  • Kiểm soát dữ liệu tốt hơn: So với các công cụ thương mại, việc sử dụng AI thử nghiệm nội bộ có thể cho phép kiểm soát tốt hơn đối với dữ liệu đầu vào và cách thức AI hoạt động.

  • Tăng tính minh bạch và nguồn gốc đạo đức: Có cơ hội hiểu rõ hơn về mô hình AI đang được sử dụng.

  • Cân bằng sân chơi: Giúp tất cả học sinh trong lớp có quyền truy cập như nhau vào một công cụ AI hỗ trợ học tập, thay vì phụ thuộc vào việc ai có tài khoản trả phí của các dịch vụ thương mại.

  • Phân tích học tập: Các bot này có thể cung cấp cho giáo viên những hiểu biết giá trị về cách học sinh tương tác với tài liệu, những câu hỏi thường gặp, hoặc những khái niệm mà nhiều em còn gặp khó khăn.

• Rủi ro cần lường trước:

  • Bảo mật dữ liệu: Việc chia sẻ tài liệu khóa học hoặc dữ liệu tương tác của học sinh với một công cụ mới cần được xem xét kỹ lưỡng về khía cạnh bảo mật và quyền riêng tư.

  • Thiên kiến trong AI: Ngay cả các mô hình nhỏ cũng có thể vô tình chứa đựng hoặc tạo ra các thiên kiến, thông tin sai lệch hoặc ngôn ngữ có hại.

  • Sự phụ thuộc quá mức: Nếu không được định hướng đúng, học sinh có thể trở nên quá phụ thuộc vào AI, coi đó như một “cái nạng” và làm suy giảm khả năng học tập tự chủ, tư duy phản biện trong dài hạn.

  • Tính ổn định và hỗ trợ: Các công cụ thử nghiệm có thể chưa ổn định, dễ gặp lỗi và có thể không có sự hỗ trợ kỹ thuật lâu dài như các sản phẩm thương mại.

• Ví dụ thực tế:

  • Một nhóm sinh viên khoa Công nghệ Thông tin tại một trường đại học phát triển một chatbot sử dụng tài liệu môn “Cấu trúc dữ liệu và giải thuật” để giúp các sinh viên khóa dưới ôn tập và giải đáp thắc mắc 24/7. Giảng viên bộ môn cần phối hợp chặt chẽ để đánh giá tính chính xác, an toàn và hiệu quả sư phạm trước khi triển khai rộng rãi.

Hỏi: Làm thế nào để giảm thiểu rủi ro khi áp dụng AI thử nghiệm trong lớp học?

Đáp: Thận trọng và có kế hoạch là điều cần thiết.

• Bắt đầu từ quy mô nhỏ, có kiểm soát: Thử nghiệm công cụ trong một phạm vi hẹp (ví dụ: một bài tập cụ thể, một mô-đun nhỏ, hoặc với một nhóm học sinh tình nguyện) trước khi triển khai cho cả lớp.

• Thu thập phản hồi thường xuyên: Lắng nghe ý kiến từ học sinh về trải nghiệm sử dụng, những khó khăn gặp phải và hiệu quả của công cụ.

• Thảo luận rõ ràng về giới hạn: Giúp học sinh hiểu rằng đây là công cụ thử nghiệm, có thể mắc lỗi và không nên tin tưởng tuyệt đối vào mọi thông tin nó cung cấp. Khuyến khích các em đối chiếu, kiểm chứng thông tin.

• Luôn có phương án dự phòng: Không nên để việc học tập của học sinh phụ thuộc hoàn toàn vào một công cụ AI thử nghiệm.

• Ưu tiên các công cụ đã qua kiểm duyệt: Nếu trường học hoặc khoa của bạn có quy trình đánh giá và phê duyệt các công cụ AI thử nghiệm, hãy tuân thủ quy trình đó.

V. AI và Tính tiếp cận trong giáo dục

Hỏi: AI có thể giúp các khóa học trở nên dễ tiếp cận hơn với mọi đối tượng học sinh (ví dụ: học sinh khuyết tật, học sinh gặp rào cản ngôn ngữ) như thế nào?

Đáp: AI mang lại tiềm năng to lớn trong việc cá nhân hóa và tăng cường tính tiếp cận của giáo dục.

• Hỗ trợ đa dạng phương thức biểu đạt và tương tác:

  • Chuyển văn bản thành giọng nói (Text-to-Speech): Hỗ trợ học sinh khiếm thị hoặc gặp khó khăn trong việc đọc.

  • Chuyển giọng nói thành văn bản (Speech-to-Text): Giúp học sinh ghi chép bài giảng hoặc tạo phụ đề.

  • Dịch thuật tự động: Phá bỏ rào cản ngôn ngữ cho học sinh quốc tế hoặc học sinh dân tộc thiểu số.

  • Tạo phụ đề tự động cho video bài giảng.

• Cung cấp định dạng tài liệu thay thế: AI có thể giúp chuyển đổi tài liệu PDF sang các định dạng dễ tiếp cận hơn hoặc tóm tắt các văn bản dài.

• Hỗ trợ cá nhân hóa lộ trình học tập: Một số hệ thống AI có thể phân tích tiến độ học tập của học sinh và đưa ra gợi ý về các tài liệu, bài tập phù hợp hoặc điều chỉnh lịch trình học tập.

• Công cụ hỗ trợ tư duy: AI có thể giúp học sinh (đặc biệt là những em gặp khó khăn trong việc tổ chức ý tưởng) brainstorm, lập dàn ý, hoặc sắp xếp thông tin.

• Ví dụ thực tế:

  • Một học sinh khiếm thính có thể sử dụng ứng dụng AI để tạo phụ đề theo thời gian thực cho bài giảng của giáo viên.

  • Một sinh viên quốc tế gặp khó khăn với tiếng Việt có thể dùng công cụ dịch AI để hiểu rõ hơn các tài liệu học tập bằng tiếng Việt, sau đó đối chiếu với bản gốc.

  • AI có thể giúp giáo viên tạo ra các phiên bản khác nhau của cùng một bài kiểm tra với mức độ hỗ trợ khác nhau (ví dụ: có gợi ý hoặc không) để phù hợp với từng học sinh.

VI. Xây dựng một môi trường học tập AI công bằng và có hiểu biết

Hỏi: Làm thế nào để cân bằng sân chơi nếu trình độ hiểu biết và khả năng tiếp cận các công cụ AI của học sinh trong lớp không đồng đều?

Đáp: Tạo ra một môi trường học tập công bằng và nâng cao hiểu biết chung về AI là trách nhiệm của nhà giáo dục.

• Tổ chức các buổi giới thiệu và hướng dẫn chung: Dành thời gian đầu khóa học hoặc các buổi ngoại khóa để giới thiệu về các công cụ AI cơ bản, cách sử dụng hiệu quả và có đạo đức.

• Khuyến khích học sinh chia sẻ kinh nghiệm: Tạo không gian (ví dụ: diễn đàn lớp học, các buổi thảo luận nhóm) để học sinh có thể chia sẻ những mẹo hay, những công cụ hữu ích mà các em tự khám phá được.

• Cùng nhau khám phá GenAI: Nếu có thể, hãy tổ chức các hoạt động để cả lớp cùng nhau thử nghiệm và đánh giá một công cụ AI mới, xây dựng hiểu biết chung như một tập thể.

• Tích hợp các buổi thảo luận về đạo đức AI: Thảo luận về các rủi ro của AI như thông tin sai lệch, thiên kiến, vấn đề bản quyền, và cách học sinh có thể tự bảo vệ mình và sử dụng AI một cách có trách nhiệm.

• Nuôi dưỡng tư duy phản biện: Quan trọng nhất là giúp học sinh phát triển khả năng đánh giá thông tin một cách độc lập, biết khi nào nên và không nên sử dụng AI, và luôn đặt câu hỏi về kết quả mà AI mang lại.

Như vậy, việc tích hợp AI vào giảng dạy không còn là một lựa chọn mà đang dần trở thành một xu thế tất yếu. AI mang đến vô vàn tiềm năng để đổi mới phương pháp dạy và học, cá nhân hóa trải nghiệm học tập, và chuẩn bị cho học sinh những kỹ năng cần thiết cho tương lai. Tuy nhiên, hành trình này cũng đòi hỏi sự cẩn trọng, tư duy phản biện và một chiến lược tiếp cận rõ ràng từ phía các nhà giáo dục.

Chúng tôi khuyến khích quý thầy cô hãy mạnh dạn thử nghiệm AI một cách có chủ đích, bắt đầu từ những bước nhỏ và luôn đặt lợi ích cùng sự phát triển toàn diện của học sinh lên hàng đầu. AI là một công cụ mạnh mẽ, nhưng vai trò của người thầy – người truyền cảm hứng, định hướng, và khơi gợi đam mê học hỏi – là không thể thay thế.

Bắt đầu hành trình khám phá và ứng dụng AI ngay hôm nay để làm phong phú thêm trải nghiệm giảng dạy của bạn và mở ra những chân trời tri thức mới cho học sinh thân yêu!

TS. Nguyễn Trung Hòa